Αποτυπώνουν παλιές συνήθειες, ξυπνούν νοσταλγικές στιγμές και μας θυμίζουν το παρελθόν μας… Κάποια παρασύρθηκαν στη λαίλαπα του χρόνου, άλλα πάλι παραμένουν αναλλοίωτα… Τα έθιμα των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς διαφέρουν από τόπο σε τόπο και από χωριό σε χωριό… Κάλαντα, χοιροσφάγια, καλικάτζαροι, χριστόψωμα και κουκουλομαεριές συνθέτουν το χριστουγεννιάτικο κλίμα στη Νάξο. >>>>>>>>
Χριστούγεννα
Τα «χοιροσφάγια» είναι έθιμο που παρατηρείται σε αρκετά χωριά της Νάξου, όπως επίσης και το ζύμωμα του «Χριστόψωμου». Ήδη από την προπαραμονή των Χριστουγέννων το κλίμα σε κάθε χωριό της Νάξου ήταν εορταστικό. Οι νοικοκυρές άσπριζαν και καθάριζαν τα σπίτια, οι άντρες συμμετείχαν στα χοιροσφάγια και όλοι ετοιμάζονταν να δεχτούν τα μεσάνυχτα τη γέννηση του Χριστού.
Στο Γλινάδο, την παραμονή των Χριστουγέννων, εκτός από σπιτικά, ζύμωναν και Χριστόψωμα για τα ζώα. Το εορταστικό Χριστουγεννιάτικο τραπέζι το έστρωναν από το μεσημέρι. Κύριο φαγητό της ημέρας ήταν η βραστή όρνιθα, καθώς λόγω της πολυήμερης νηστείας απέφευγαν το χοιρινό. Το χριστουγεννιάτικο τραπέζι έμενε στρωμένο τρεις ημέρες, γιατί πίστευαν ότι με τα υπολείμματά του έπρεπε να χορτάσουν ο Χριστός, οι Άγγελοι, οι φτωχοί και οι ζητιάνοι.
Στο Χαλκί, τα πιο συνηθισμένα γλυκίσματα ήταν τα «βαβουνάκια», μικρά μελομακάρονα σε σχήμα βάβουνα (εντόμου), με μέλι, σουσάμι, κανέλα και καρύδι. Στα παιδιά που έλεγαν κάλαντα τους έδιναν βαβουνάκια και σύκα ξερά. Στο τραπέζι των Χριστουγέννων σέρβιραν συνήθως κότα βραστή και σπανιότερα γαλοπούλα, την οποία αγόραζαν από τους Λειβαδίτες.
Τόσο στη Νάξο, όσο και στις Κυκλάδες γενικότερα, το δωδεκαήμερο, από την παραμονή των Χριστουγέννων μέχρι και την ημέρα των Φώτων, επικρατούσε ο φόβος για τους καλικάντζαρους, ο οποίος δημιούργησε έθιμα γύρω από την εστία του σπιτιού, προκειμένου με αυτό τον τρόπο, να αποτραπεί η ανεπιθύμητη παρουσία τους. Έτσι, από την παραμονή των Χριστουγέννων και για όλο το δωδεκαήμερο, έκαιγε άσβεστο ένα κούτσουρο στο τζάκι, το «Χριστοκούτσουρο». Μάλιστα, συχνά έριχναν χονδρούς κόκκους αλατιού, για να κάνουν θόρυβο και να διώχνει τους καλικάτζαρους. Τη στάχτη του «Χριστοκούτσουρου», την έριχναν στα φυτά και τα ζώα.
Πρωτοχρονιά
Στα νεώτερα χρόνια το ποδαρικό της Πρωτοχρονιάς είχε ιδιαίτερη σημασία, γι’ αυτό και όλα τα σπίτια ήταν κλειστά και αποφεύγονταν οι επισκέψεις. Σε κάποια χωριά, για να αποφύγουν το κακό ποδαρικό, επιστρατεύουν ένα μικρό καλό παιδί, του δίνουν ψωμί και μια οκά κουμάρι, με το οποίο χύνει νερό μέσα και έξω από το σπίτι λέγοντας «μέσα καλό κι όξω κακό».
Έθιμο της ημέρας αυτής είναι και η καληστρίνα, το χρηματικό δώρο που οι νονοί και οι συγγενείς προσέφεραν στα βαφτιστήρια και ανίψια τους αντίστοιχα.
Οι Κυκλαδίτες θεωρούν καλό οιωνό να φυσάει βοριάς την Πρωτοχρονιά, αλλά και να έρθει στην αυλή τους περιστέρι. Αν όμως πετάξει πάνω από το σπιτικό τους κοράκι τούς βάζει σε σκέψεις μελαγχολικές, ότι τάχα τούς περιμένουν συμφορές.
Στην Απείρανθο, την παραμονή της Πρωτοχρονιάς φτιάχνεται η κουκουλομαεριά, δηλαδή διάφοροι καρποί (άσπρα φασόλια, σιτάρι και καλαμπόκι) μαγειρεμένοι όλοι μαζί.
Ορεινή Νάξος: Την ημέρα της Πρωτοχρονιάς κατέβαιναν οι βοσκοί και έλεγαν τα κάλαντα με τα τζαμπονοτούμπακα στα καφενεία και τα καταστήματα. Τα παιδιά πήγαιναν σε σπίτια για να κάνουν καλό ποδαρικό και για να πάει καλά η χρονιά.
Γλινάδο: Τα Χριστόψωμα των ζώων τοποθετούνταν στο παχνί τους την τελευταία ημέρα του χρόνου. Τα ζώα έγλειφαν το Χριστόψωμο ή έτρωγαν ένα μέρος και το υπόλοιπο το επανέφεραν στην οικία τους.
Το «πάντρεμα» της φωτιάς είναι ένα ακόμη έθιμο των νησιών και σκοπό έχει την ενίσχυση των δεσμών του ζευγαριού. Στο Γλινάδο της Νάξου, τοποθετούν σταυρωτά δυο ξύλα στη φωτιά, για να είναι το ανδρόγυνο ευτυχισμένο, ακριβώς όπως ζευγαρώνουν τα ξύλα.
Τρίποδες: Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, αργά το βράδυ, όλοι οι νέοι συγκεντρώνονται στην κεντρική πλατεία του χωριού και από εκεί ξεκινούν την περιοδεία τους, τραγουδώντας τα πρωτοχρονιάτικα κάλαντα με τη συνοδεία τσαμπούνας και του τουμπακιού. Οι «καλαντιστάδες», με αφετηρία το σπίτι του παπά, γυρίζουν πόρτα-πόρτα όλα τα σπίτια του χωριού, ενώ οι χωριανοί τούς κερνάνε ρακή και πριν την αποχώρησή τους ρίχνουν χρήματα μέσα στο ειδικό αυτοσχέδιο κουτί. Ανήμερα της Πρωτοχρονιάς, οι "καλαντιστάδες" με τα χρήματα που έχουν συγκεντρώσει από το βράδυ, οργανώνουν τρικούβερτο γλέντι στην πλατεία του χωριού, στο οποίο συμμετέχουν όλοι οι κάτοικοι. Οι νοικοκυρές φέρνουν μεζέδες, που έχουν ετοιμάσει νωρίτερα για το σκοπό αυτό, κρασί και ρακή.
Των Φώτων
Χριστούγεννα
Τα «χοιροσφάγια» είναι έθιμο που παρατηρείται σε αρκετά χωριά της Νάξου, όπως επίσης και το ζύμωμα του «Χριστόψωμου». Ήδη από την προπαραμονή των Χριστουγέννων το κλίμα σε κάθε χωριό της Νάξου ήταν εορταστικό. Οι νοικοκυρές άσπριζαν και καθάριζαν τα σπίτια, οι άντρες συμμετείχαν στα χοιροσφάγια και όλοι ετοιμάζονταν να δεχτούν τα μεσάνυχτα τη γέννηση του Χριστού.
Στο Γλινάδο, την παραμονή των Χριστουγέννων, εκτός από σπιτικά, ζύμωναν και Χριστόψωμα για τα ζώα. Το εορταστικό Χριστουγεννιάτικο τραπέζι το έστρωναν από το μεσημέρι. Κύριο φαγητό της ημέρας ήταν η βραστή όρνιθα, καθώς λόγω της πολυήμερης νηστείας απέφευγαν το χοιρινό. Το χριστουγεννιάτικο τραπέζι έμενε στρωμένο τρεις ημέρες, γιατί πίστευαν ότι με τα υπολείμματά του έπρεπε να χορτάσουν ο Χριστός, οι Άγγελοι, οι φτωχοί και οι ζητιάνοι.
Στο Χαλκί, τα πιο συνηθισμένα γλυκίσματα ήταν τα «βαβουνάκια», μικρά μελομακάρονα σε σχήμα βάβουνα (εντόμου), με μέλι, σουσάμι, κανέλα και καρύδι. Στα παιδιά που έλεγαν κάλαντα τους έδιναν βαβουνάκια και σύκα ξερά. Στο τραπέζι των Χριστουγέννων σέρβιραν συνήθως κότα βραστή και σπανιότερα γαλοπούλα, την οποία αγόραζαν από τους Λειβαδίτες.
Τόσο στη Νάξο, όσο και στις Κυκλάδες γενικότερα, το δωδεκαήμερο, από την παραμονή των Χριστουγέννων μέχρι και την ημέρα των Φώτων, επικρατούσε ο φόβος για τους καλικάντζαρους, ο οποίος δημιούργησε έθιμα γύρω από την εστία του σπιτιού, προκειμένου με αυτό τον τρόπο, να αποτραπεί η ανεπιθύμητη παρουσία τους. Έτσι, από την παραμονή των Χριστουγέννων και για όλο το δωδεκαήμερο, έκαιγε άσβεστο ένα κούτσουρο στο τζάκι, το «Χριστοκούτσουρο». Μάλιστα, συχνά έριχναν χονδρούς κόκκους αλατιού, για να κάνουν θόρυβο και να διώχνει τους καλικάτζαρους. Τη στάχτη του «Χριστοκούτσουρου», την έριχναν στα φυτά και τα ζώα.
Πρωτοχρονιά
Το έντονο εορταστικό κλίμα των ημερών τονιζόταν ιδιαίτερα με τα κάλαντα και τα παινέματα την παραμονή των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς. Ομάδες παιδιών πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι ρωτώντας «αν είναι με το θέλημα». Αν λοιπόν ήταν με το θέλημα των νοικοκυραίων, έλεγαν τα κάλαντα, τα οποία ήταν πολλές φορές αυτοσχέδια. Η συνηθισμένη αμοιβή των παιδιών δεν ήταν χρηματική, αλλά καρύδια, αμύγδαλα, φρούτα, κουραμπιέδες ή μεζές από τον χοίρο. Οι μεγαλύτεροι σε ηλικία που έλεγαν τα κάλαντα με τσαμπούνα και ντουμπάκι έπαιρναν περισσότερα χρήματα και τους κερνούσαν κρασί και μεζέ.
Την τελευταία μέρα του έτους, οι Ναξιώτες πίστευαν ότι πρέπει να έχουν ξεπληρώσει όλα τα χρέη που τυχόν όφειλαν, προκειμένου να μη χρωστούν όλο το χρόνο.Στα νεώτερα χρόνια το ποδαρικό της Πρωτοχρονιάς είχε ιδιαίτερη σημασία, γι’ αυτό και όλα τα σπίτια ήταν κλειστά και αποφεύγονταν οι επισκέψεις. Σε κάποια χωριά, για να αποφύγουν το κακό ποδαρικό, επιστρατεύουν ένα μικρό καλό παιδί, του δίνουν ψωμί και μια οκά κουμάρι, με το οποίο χύνει νερό μέσα και έξω από το σπίτι λέγοντας «μέσα καλό κι όξω κακό».
Έθιμο της ημέρας αυτής είναι και η καληστρίνα, το χρηματικό δώρο που οι νονοί και οι συγγενείς προσέφεραν στα βαφτιστήρια και ανίψια τους αντίστοιχα.
Οι Κυκλαδίτες θεωρούν καλό οιωνό να φυσάει βοριάς την Πρωτοχρονιά, αλλά και να έρθει στην αυλή τους περιστέρι. Αν όμως πετάξει πάνω από το σπιτικό τους κοράκι τούς βάζει σε σκέψεις μελαγχολικές, ότι τάχα τούς περιμένουν συμφορές.
Στην Απείρανθο, την παραμονή της Πρωτοχρονιάς φτιάχνεται η κουκουλομαεριά, δηλαδή διάφοροι καρποί (άσπρα φασόλια, σιτάρι και καλαμπόκι) μαγειρεμένοι όλοι μαζί.
Ορεινή Νάξος: Την ημέρα της Πρωτοχρονιάς κατέβαιναν οι βοσκοί και έλεγαν τα κάλαντα με τα τζαμπονοτούμπακα στα καφενεία και τα καταστήματα. Τα παιδιά πήγαιναν σε σπίτια για να κάνουν καλό ποδαρικό και για να πάει καλά η χρονιά.
Γλινάδο: Τα Χριστόψωμα των ζώων τοποθετούνταν στο παχνί τους την τελευταία ημέρα του χρόνου. Τα ζώα έγλειφαν το Χριστόψωμο ή έτρωγαν ένα μέρος και το υπόλοιπο το επανέφεραν στην οικία τους.
Το «πάντρεμα» της φωτιάς είναι ένα ακόμη έθιμο των νησιών και σκοπό έχει την ενίσχυση των δεσμών του ζευγαριού. Στο Γλινάδο της Νάξου, τοποθετούν σταυρωτά δυο ξύλα στη φωτιά, για να είναι το ανδρόγυνο ευτυχισμένο, ακριβώς όπως ζευγαρώνουν τα ξύλα.
Τρίποδες: Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, αργά το βράδυ, όλοι οι νέοι συγκεντρώνονται στην κεντρική πλατεία του χωριού και από εκεί ξεκινούν την περιοδεία τους, τραγουδώντας τα πρωτοχρονιάτικα κάλαντα με τη συνοδεία τσαμπούνας και του τουμπακιού. Οι «καλαντιστάδες», με αφετηρία το σπίτι του παπά, γυρίζουν πόρτα-πόρτα όλα τα σπίτια του χωριού, ενώ οι χωριανοί τούς κερνάνε ρακή και πριν την αποχώρησή τους ρίχνουν χρήματα μέσα στο ειδικό αυτοσχέδιο κουτί. Ανήμερα της Πρωτοχρονιάς, οι "καλαντιστάδες" με τα χρήματα που έχουν συγκεντρώσει από το βράδυ, οργανώνουν τρικούβερτο γλέντι στην πλατεία του χωριού, στο οποίο συμμετέχουν όλοι οι κάτοικοι. Οι νοικοκυρές φέρνουν μεζέδες, που έχουν ετοιμάσει νωρίτερα για το σκοπό αυτό, κρασί και ρακή.
Των Φώτων
Των Φώτων βαπτίζονται τα νερά. Ο παπάς γυρνά στα σπίτια και αγιάζει. Τότε, φεύγουν οι Καλικάντζαροι, που όλο το χρόνο βασανίζουν τις νοικοκυρές και τους μυλωνάδες. Με τον αγιασμό που παίρνουν από την εκκλησία, οι χωρικοί αγιάζουν τα χωράφια τους. Στα χωριά του λεκανοπεδίου αγιάζουν τα νερά στα πηγάδια και τις βρύσες και με τον αγιασμό αυτό ραντίζουν κτήματα, δέντρα και ζώα για την καλή σοδειά. Τα παιδιά λένε τα κάλαντα, τα οποία ποικίλλουν ανά χωριό, όπως στην Κωμιακή που αναφέρονται και στη δημιουργία του κόσμου.
Χώρα: Παλαιότερα, αυτός που έπιανε το σταυρό στη θάλασσα μαζί με την παρέα του γύριζαν με το δίσκο και το σταυρό στη Χώρα και τα λεφτά που μάζευαν τα έδιναν στο μοναστήρι του Αγίου Χρυσοστόμου.
Κατά τα Θεοφάνεια, ο παπάς του χωριού, αφού έκανε τον αγιασμό στην εκκλησία, γύριζε όλο το χωριό αγιάζοντας τα πηγάδια, έτσι ώστε να μπορούν να πίνουν καθαρό νερό καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους. Τα μεσάνυχτα των Θεοφανείων, οι κοπέλες στο Γλινάδο παρατηρούσαν τον ουρανό και λέγοντας κάποια λόγια, μπορούσαν να καταλάβουν αν θα έπαιρναν τα παλικάρια που ήθελαν. Πίστευαν ότι οι ουρανοί εκείνη τη νύχτα ήταν ανοιχτοί και ο Θεός μπορούσε να τις ακούσει και να τους δώσει χάρη…
"Τα χοιροσφάγια" (έθιμο των Χριστουγέννων)
Την παραμονή των Χριστουγέννων κάθε οικογένεια του χωριού αναβίωνε το πατροπαράδοτο έθιμο της σφαγής του χοίρου. Υπεύθυνοι για τη σφαγή του γουρουνιού ήταν οι άντρες του σπιτιού, οι οποίοι φρόντιζαν να το εκτρέφουν από την αρχή του καλοκαιριού για το σκοπό αυτό.
Οι χωριανοί συγκεντρώνονταν παρέες-παρέες σε ένα σπίτι από νωρίς το πρωί και άρχιζαν τις προετοιμασίες. Όταν η όλη διαδικασία τελείωνε, κρέμαγαν τους χοίρους στην αποθήκη του σπιτιού και τους άφηναν εκεί μέχρι την επομένη των Χριστουγέννων. Στη συνέχεια, όλοι μαζί συγκεντρωνόταν σε ένα σπίτι για το καθιερωμένο φαγοπότι με βασικό γεύμα την παραδοσιακή φασολάδα και τα άλλα νηστίσιμα εδέσματα που είχαν ετοιμάσει από νωρίς οι νοικοκυρές.
Την επομένη των Χριστουγέννων, όλη η παρέα συγκεντρωνόταν πάλι στο ίδιο σπίτι και άρχιζαν τη διαδικασία του τεμαχισμού του χοιρινού.
Στη συνέχεια άναβαν τις ψησταριές και ξεκινούσαν το φαγοπότι και το γλέντι, που κρατούσε μέχρι αργά το βράδυ.
Το χοιρινό κρέας αποτελούσε το κύριο γεύμα του χριστουγεννιάτικου τραπεζιού, όπως άλλωστε εξακολουθεί και σήμερα. Με αυτό έφτιαχναν, με παραδοσιακό τρόπο, λουκάνικα τα οποία κρεμούσαν, περιμένοντας να στεγνώσουν, στην καπνοδόχο του «μαγεριού» ή σε κάποιο άλλο ειδικό μέρος, ενώ το λίπος του χοίρου το αποθήκευαν σε πήλινα κιούπια και το χρησιμοποιούσαν στη μαγειρική. Επίσης, έφτιαχναν γλινερό (βραστό χοιρινό κρέας σε κομμάτια διατηρημένο σε γλίνα μέσα σε κιούπι). Οι κάτοικοι του χωριού, πιστοί πάντα στις παραδόσεις του τόπου τους και επιθυμώντας να διαφυλάξουν τα πατροπαράδοτα έθιμα ζωντανά στη μνήμη των νεότερων, ξαναζωντανεύουν κάθε χρόνο με τελετουργικό τρόπο το πατρογονικό έθιμο της σφαγής του χοίρου.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου